فرهاد میرزا

احمد احسانی

حاج فرهاد میرزا معتمد الدوله پسر پانزدهم عباس میرزا نائب السلطنه فتحعلی شاه (50-1212ق/1834-1797م) در سال 1233ق/1817م دیده به جهان گشود و طی زندگی تقریباً هفتاد ساله خود به حکمرانی مناطق گوناگونی چون فارس، لرستان، خوزستان، کردستان و همدان منصوب شد. اولین مقام دیوانی وی نیابت حکومت لرستان بود که از سوی برادرش در سال 1250ق/1834 م عهده دار آن گردید. او یک بار در 1253ق/1837. که محمد شاه (64-1250ق/47-1834م) عازم هرات بود و بار دیگر در 1255ق/1839م در سفرش به اصفهان پایتخت را اداره نمود و به نایب الایاله معروف گردید.

در سال 1257ق/1841م وی در مقام نایب حکمران به فارس اعزام شد. او در سال 1271ق/1854م به دلایلی مورد غضب ناصرالدین شاه (13131264ق/96-1848م) قرار گرفت و به طالقان تبعید شد اما پس از چندی بدون اجازه به پایتخت بازگشت و به دلیل مناسبات نزدیک با انگلستان به خصوص از زمان حکمرانی اش در فارس به سفارت بریتانیا پناه برد.

فرهاد میرزا در سال 1278ق/1861م مأمور حکومت لرستان و خوزستان شده، ملقب به معتمدالدوله گردید. پس از گذشت دو سال، او از حکومت هر دو ایالت برکنار شد و به عضویت دارالشورای کبرای دولتی درآمد. در سال 1290ق/1873م ناصرالدین شاه در آستانه مسافرت به اروپا فرهاد میرزا را به پیشکاری پسر و نایب السلطنه هجده ساله اش کامران میرزا تعیین کرد.

این سفر به عزل صدراعظم وقت میرزا حسین خان سپهسالار در اثر مساعی برخی از رجال مذهبی و دیوانی از جمله فرهاد میرزا انجامید. از این رو شاه پس از بازگشت به ایران هیچ مقام و منصبی به او واگذار نکرد. شاهزاده چندی بعد در سال 1293ق/1876م به مدت پنج سال حاکم فارس گردید و با انضمام این ولایت به قلمرو وسیع ظل السلطان در 1298ق/1880م به تهران فارس خوانده شده و در 1305ق/1887م در همین شهر درگذشت.

در این میان اقدامات و کارکردهای سیاسی فرهاد میرزا که در گرداب دسته بندی های پر اغتشاش دربار قاجار گاه به سفارت انگلستان کشانده می شد و گاه روانه تبعید طالقان، خود سرشار از نکات و ظرائف تاریخی است. شخصیت ادبی فرهاد میرزا با احاطه قابل اعتنای نامبرده بر علوم، وجوه دیگری از شخصیت این شاهزاده قاجاریه را آشکار می نماید.

هدف در این پژوهش زندگی نامه فرهاد میرزا معتمد الدوله برادر محمد شاه و عموی ناصرالدین شاه قاجار است. فرضیه مطرح شده برای نگارنده در حول و حوش این سؤال اصلی دور می زند که داشتن جایگاه رفیع علمی در بین شاهزادگان متعدد قاجار چگونه باعث مخالفت با اصلاحگرانی چون میرزا حسین خان سپهسالار گردید؟ و آیا پناهندگی به سفارت انگلستان در این مقطع تاریخی را می توان از جمله نکات مثبت کارنامه سیاسی او برشمرد، یا بالعکس.

در این میان سؤالات متعدد ذهن نگارنده را به خود مشغول کرد:

1. حمایت فرهاد میرزا معتمد الدوله از برادر ناصرالدین شاه در امر سلطنت باعث پرداخت چه تاوان سیاسی برای نامبرده شد؟
2. کارنامه اقدامات فرهاد میرزا در ولایت فارسی شامل چه مواردی است؟
3. کارنامه اقدامات فرهاد میرزا در حکومت کردستان شامل چه مواردی است؟
4. نقش فرهاد میرزا در قتل حسینقلی خان ایلخانی چگونه بوده است؟
5. نقش فرهاد میرزا در عزل سپهسالار را چگونه می توان بررسی کرد؟
6. در بررسی شخصیت علمی، ادبی فرهاد میرزا کارنامه نامبرده شامل چه مواردی می شود؟

این پژوهش در سه فصل تنظیم شده که در فصل اول تاریخ سیاسی قاجاریه به همراه شرح مختصری از عملکرد پادشاهان قاجاریه از آقا محمد خان تا ناصرالدین شاه مورد بررسی قرار گرفته است.

در فصل دوم شرح اقدامات سیاسی فرهاد میرزا و عملکرد نامبرده در ایالات فارس و کردستان مورد اشاره قرار گرفته. همینطور به تصمیمات اتخاذ شده در برخی رویدادهای سیاسی از سوی فرهاد میرزا هم می توان اشاره کرد.

فصل سوم شامل بررسی کارنامه علمی ادبی فرهاد میرزا می باشد که به تألیفات و تحقیقات نامبرده به صورت مشروح اشاره شده است. همین طور برخی دیدگاه ها در خصوص نامبرده هم بررسی شده است.

منابع و مآخذ مورد استفاده در این پژوهش را می توان به دو بخش اصلی تقسیم کرد:

1. منابع موجود در خصوص تاریخ قاجاریه که شامل: صدر التواريخ، مآثر سلطانيه، تاريخ منتظم ناصري (تاریخ رجال ایران)، ناسخ التواريخ (تاريخ قاجاريه)، فارسنامه ناصری، رستم التواريخ، مکارم الآثار (در اصول رجال دو قرن 13 و 14 هجری)، اكسير التواريخ و … می باشد
2. دسته دوم کتب و مآخذی که حاوی اطلاعاتی در خصوص فرهاد میرزا و زندگانی و عملکردهای او می باشد از قبیل: کتاب سياستگران دوره قاجار تالیف خان ملک ساسانی، رجال عصر ناصری (شرح حال فرهاد میرزا) تالیف دوستعلی خان معیر الممالک، شرح حال فرهاد میرزا معتمدالدوله تالیف اسماعیل نواب صفا، تاریخ کردستان تالیف شیخ عبدالله مردوخ که اطلاعات مفیدی در خصوص فرهادمیرزا در دوران حکومت او در کردستان دارا می باشد، و دیگر کتب مربوط به عصر قاجار که حاوی اطلاعاتی در این باب هستند.

روش تحقیق در این پژوهش به صورت کتابخانه ای می باشد که با فیش برداری و ملاحظه اسناد توأمان بوده است.

مشکلات نگارنده در جریان این پژوهش را می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

1. اشارت بسیار کم و محدود به زندگی نامه فرهاد میرزا و نبود کتب متعدد در این امر که تنها می توان به شرح حال رجال ایران اثر مهدی بامداد، شرح حال فرهاد میرزا اثر اسماعیل نواب صفا، و یک دو اثر دیگر در همین راستا اشاره کرد، نگارنده را با فقر محتوایی در این خصوص مواجه کرده است. لازم به توضیح است سفرنامه مکه نامبرده و ذکر کارنامه سیاسی او در لابلای صفحات تاریخ عصر ناصری به صورت جسته و گریخته موجود است و در این میان دوری از کتابخانه های مرکز و عدم دسترسی به اسناد و مدارک کارآمد موجب سختی و مشقات فراوان برای نگارنده شد.
2. عملکرد های سیاسی فرهاد میرزا در دو ایالت فارس و کردستان دو دیدگاه کاملاً متفاوت را از خود به جای گذاشته که عده ای آن را مثبت ارزیابی کرده و عده دیگری چنین عقیده ای ندارند. نگارنده در بین این دو دیدگاه با مشکلات عدیده ای مواجه شد.

این اثر تقدیمی است به عزیزانی که هستی ما با آنها در پیوند بوده است: مادری مهربان و پدری رئوف که با قناعت و عنایت خویش موجبات دانش اندوزی مان را فراهم نموده اند . شایان ذکر است از تمامی اساتید و عزیزانی که یاریم دادند تا این پژوهش شکل آبرومندانه ای به خود بگیرد تشکر می کنم.

برای خرید نسخه چاپی اینجا کلیک نمایید